Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Dyrektora Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w sprawie stosowania przepisów ustawy o scalaniu i wymianie gruntów.

Do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich w dalszym ciągu wpływa wiele wniosków od obywateli skarżących się na skutki realizowanego przez Państwo - za pośrednictwem Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad - programu budowy dróg ekspresowych i autostrad. Z wniosków wynika, że oprócz bezdyskusyjnych korzyści i zalet gospodarczo - ekonomicznych płynących z budowy infrastruktury drogowej, negatywnie oddziałuje ona na otaczające tereny rolne i leśne. Dla gospodarstw, których siedliska oraz pola uprawne znalazły się w pasie drogowym autostrady bądź w jej bezpośrednim sąsiedztwie, oznacza to dezorganizację dotychczasowej, nierzadko ukształtowanej przez pokolenia, struktury gospodarowania.

Wśród wielu możliwych aspektów negatywnego wpływu autostrad jako inwestycji liniowych na obszary przyległe - jako najbardziej widoczne - można wyróżnić naruszenie struktury przestrzennej gruntów rolnych, przeciętych przez realizowaną inwestycję. Negatywne oddziaływanie przejawia się m.in. w pozbawieniu działek rolnych dostępu do sieci drogowej, wyłączeniu gruntów z produkcji rolnej lub leśnej na cele komunikacyjne (skutkujące całkowitą utratą potencjału produkcyjnego tych gruntów), zmianą w strukturze zagospodarowania gruntów, zaburzeniu stosunków wodnych w glebie i zainwestowaniu terenu, "szachownicy gruntów" - nadmiernym rozdrobnieniu, rozproszeniu i wydłużeniu gruntów w gospodarstwie, powstaniu tzw. resztówek.

W kontekście powyższego zabiegiem koniecznym jest podejmowanie skutecznego działania przez właściwe organy, w tym organy samorządu terytorialnego, celem zminimalizowania negatywnych skutków działania sieci dróg ogólnokrajowych na strukturę przestrzenną gospodarstw rolnych. W opinii Rzecznika głównym narzędziem, które może i powinno być stosowane w celu minimalizacji tych skutków jest instrument scalania i wymiany gruntów, który dopuszcza wszczęcie postępowania scaleniowego z urzędu w celu racjonalnego ukształtowania rozłogów gruntów na projektowanym obszarze scalenia wskutek działalności przemysłowej, przebiegu istniejących lub budowanych dróg publicznych, kolei, rurociągów naziemnych oraz zbiorników wodnych lub urządzeń melioracji wodnych, w przypadku, gdy ukształtowanie rozłogów zostało lub zostanie znacznie pogorszone (art. 4 ust. 1 pkt 2 ustawy o scalaniu i wymianie gruntów).

Rzecznik zauważył, że ustawodawca przewidział możliwość przeprowadzenia scaleń gruntów w odniesieniu do ponadregionalnych inwestycji liniowych w art. 4 ust. 2 ustawy o scalaniu i wymianie gruntów, który stanowi, iż w przypadku prowadzenia scalania gruntów w związku z budową autostrady, koszty wykonania scalenia i wymiany gruntów oraz poscaleniowego zagospodarowania gruntów pokrywa Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad. Jak wiadomo, GDDKiA otrzymuje środki, ustalane corocznie w ustawie budżetowej, na związane z budową autostrad m.in. prace scaleniowe i wymienne na podstawie art. 18a ust. 8 ustawy o drogach publicznych. GDDKiA pokrywa zatem koszty projektu scalenia gruntów, obejmujące zarówno koszty sporządzenia dokumentacji geodezyjno-prawnej, jak i koszty zagospodarowania poscaleniowego. Ma to na celu odtworzenie dotychczasowych warunków gospodarowania czy funkcjonalności dróg transportu rolnego.

Z napływających do Biura RPO sygnałów zdaje się niestety wynikać, że w takich przypadkach postępowania scaleniowe wszczynane są stosunkowo rzadko, a zasadą staje się wywłaszczanie poszczególnych działek rolnych, z pominięciem uwzględnienia zmiany funkcjonowania gospodarstwa rolnego jako całości. Skargi osób wywłaszczonych potwierdzają powtarzający się problem związany z przejmowaniem przez GDDKiA tylko części nieruchomości, w sytuacji, gdy na skutek budowy drogi pozostała część działek nierzadko nie nadaje się do prawidłowego wykorzystania. Występują także problemy z dojazdem do "poszatkowanego" autostradą gospodarstwa, nie wspominając o zaburzeniu dotychczasowych stosunków wodnych na gruncie.

Rzecznik zwrócił się do Dyrektora GDDKiA z prośbą o odniesienie się do przedstawionej wyżej kwestii ograniczenia skutków dezorganizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej spowodowanej budową autostrady, za pomocą wszczynanego z urzędu postępowania scaleniowego.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

P.o. Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad w piśmie z 10 listopada 2020 r. wyjaśnił, że GDDKIA nie występuje jako inwestor z wnioskami o wszczęcie z urzędu przez właściwego starostę postępowań scaleniowych i wymiennych. Jednakże zdając sobie sprawę z konieczności przeciwdziałania dezorganizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej związanej z realizowanymi Inwestycjami drogowymi, na które Rzecznik zwrócił uwagę w swoim piśmie, GDDKiA zawiera porozumienia z samorządami województw dotyczące współpracy w zakresie realizacji prac scaleniowo-wymiennych związanych w budową autostrad lub tras szybkiego ruchu na obszarze danego województwa. Kolejnym krokiem jest przygotowywanie „Programu prac scaleniowowymiennych umożliwiającego wszczynanie i prowadzenie przez właściwych miejscowo starostów postępowania scaleniowo i/lub wymiennego na podstawie przepisów ustawy o scalaniu i wymianie gruntów”. W ramach zawartych porozumień wykonywane są prace przygotowawcze, gdzie w poszczególnych obrębach ewidencyjnych określony zostaje obszar koniecznych scaleń i/lub wymiany gruntów mający związek z realizacją danej inwestycji wraz ze sporządzeniem materiałów niezbędnych do wydania przez właściwych miejscowo starostów postanowień o wszczęciu postępowań scaleniowo wymiennych. Na podstawie przygotowanego opracowania, starosta wszczyna postępowanie z urzędu, po uprzednim uzyskaniu jak już zasygnalizowano to powyżej, opinii rady sołeckiej, jak również działających na terenie danej wsi Społeczno-Zawodowych organizacji rolników. P.o. Generalnego Dyrektora poinformował też, że z posiadanej przez niego wiedzy nie wynika, aby GDDKiA była adresatem wniosków o spowodowanie wszczęcia z urzędu postępowań scaleniowych.