Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie rozszerzenia możliwości przysposobienia na osoby pełnoletnie.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają wnioski obywateli w sprawie podjęcia działań legislacyjnych w zakresie przysposobienia - a konkretnie rozszerzenia możliwości przysposobienia na osoby pełnoletnie. Kwestia ta była także poruszana w mediach.

W obecnym stanie prawnym (art. 114 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) przysposobić można osobę małoletnią, tylko dla jej dobra, zaś wymaganie małoletności powinno być spełnione w dniu złożenia wniosku o przysposobienie. Rozwiązanie to zostało przejęte z Kodeksu rodzinnego z 1950 r. Rzecznik zwrócił jednak uwagę, że konstrukcja taka, choć rozpowszechniona w europejskiej kulturze prawnej, nie jest jedyną możliwą. U źródeł współczesnego przysposobienia leży rzymska instytucja adopcji, w której wymóg małoletności nie był obecny. Również aktualnie, nie tylko w obcych kulturach prawnych (jak na przykład japońska), ale też w Republice Federalnej Niemiec czy w niektórych stanach USA, możliwe jest przysposobienie osób dorosłych.

Skargi, które wpłynęły w tej kwestii do Rzecznika, pochodziły od rodzin zastępczych, od lat zajmujących się osobami z niepełnosprawnościami, najpierw dziećmi, a następnie dorosłymi. Wnioski tych rodzin zastępczych o przysposobienie były jednak spóźnione, wobec osiągnięcia przez podopiecznych wieku 18 lat - przy tym wnioskodawcy wskazywali, że osoby te osiągnęły pełnoletność jedynie kalendarzowo, nie będąc w stanie podjąć samodzielnej egzystencji i pozostając na mentalnym poziomie dziecka. Termin na wystąpienie z wnioskiem o przysposobienie jest przepisem prawa materialnego i jako taki nie mógł zostać przywrócony na mocy przepisów proceduralnych; sądy były zmuszone odrzucić wnioski dotychczasowych rodzin zastępczych.

W opinii Rzecznika idea rozszerzenia instytucji przysposobienia w szczególnych wypadkach na osoby pełnoletnie warta jest rozważenia. Przy tym, w opinii Rzecznika, niekoniecznie zasadne byłoby wykreślenie przymiotnika "małoletnia" w przepisie § 1 artykułu 114 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Możliwe jest również rozważenie dodania regulacji specjalnej, w myśl której w wyjątkowych okolicznościach przysposobić można osobę pełnoletnią, jeśli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego. Regulacja taka mogłaby stanowić w pewnych sytuacjach, gdy przysposabiana osoba jest niezdolna do samodzielnej egzystencji lub wymaga wsparcia, alternatywę dla systemu ubezwłasnowolnienia oraz opieki lub kurateli prawnej.

Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie zasadności podjęcia proponowanych kroków legislacyjnych oraz o poinformowanie o ewentualnie podejmowanych działaniach w tych kwestiach.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w piśmie z 16 stycznia 2020 r. poinformowała, że w ocenie resortu sprawiedliwości wykładnia celowościowa instytucji ubezwłasnowolnienia i przysposobienia uniemożliwia zastąpienie jednej instytucji drugą. To samo dotyczy zastąpienia instytucji opieki i kurateli instytucją przysposobienia. Ponadto, w polskim prawie rodzinnym przyjęto zasadę, że sąd może orzec o przysposobieniu wyłącznie osoby małoletniej i tylko dla jej dobra. Rozważając możliwość przysposobienia osoby pełnoletniej należy mieć na uwadze podstawową funkcję przysposobienia, którą jest zapewnienie dziecku pozbawionemu środowiska rodzinnego warunków rozwoju społeczno-emocjonalnego analogicznych do tych, jakie panują w rodzinie naturalnej. Podsekretarz Stanu zwróciła również uwagę na fakt, że w doktrynie i piśmiennictwie prawniczym nie pojawiają się, od czasu wejścia w życie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, postulaty zmiany przepisów w tym obszarze, co pozwala stwierdzić, że zasada małoletności przysposabianego jest ugruntowana w polskim porządku prawnym. Nie wydaje się zatem, aby wprowadzenie do polskiego systemu prawnego możliwości przysposabiania osób pełnoletnich było celowe.