Zgłoszenie udziału w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej zasad zwrotu niezbędnych kosztów procesu stronie wygrywającej proces, niereprezentowanej przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym (SK 25/16) z dnia 2016-10-12.
Zgłoszenie udziału w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej zasad zwrotu niezbędnych kosztów procesu stronie wygrywającej proces, niereprezentowanej przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym (SK 25/16)
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, istotne ograniczenie możliwości uzyskania pełnego zwrotu kosztów przejazdów i równowartości utraconego zarobku może negatywnie oddziaływać na decyzję danego podmiotu odnośnie skorzystania ze skierowania sprawy do sądu powszechnego. W takim przypadku prawo do sądu, zagwarantowane w konstytucji, ulega umniejszeniu. Prawo do sądu co do zasady powinno gwarantować stronie możliwość podjęcia decyzji co do sposobu prowadzenia sprawy, osobiście lub przez pełnomocnika.
Zaskarżony przepis ustawy przesądza, iż strona osobiście działająca w procesie (lub też strona działająca przez pełnomocnika nieprofesjonalnego) będzie mogła domagać się zwrotu kosztów procesu w sposób ograniczony wysokością wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego. Wobec braku realnej możliwości ustalenia wysokości wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego w praktyce wymiaru sprawiedliwości przyjęło się, że właściwy limit stanowi w tym przypadku wysokość stawki minimalnej, ustalona w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, dotyczącym wysokości stawek adwokackich. Należy więc podkreślić, że samo określenie granicy dopuszczalnego zwrotu kosztów nie zostało dokonane w ustawie.
Przyjmowane w praktyce przez sądy ograniczenie prawa do sądu nie czerpie więc w pełni swej mocy prawnej z ustawy. Kwestionowane ograniczenie w konstytucyjnym prawie do sądu nie spełnia, w ocenie Rzecznika, wymogu legalności.
Zdaniem Rzecznika z uwagi na znaczenie zaskarżonego przepisu dla realizacji konstytucyjnego prawa do sądu ustawodawca nie powinien wprowadzać sztywnego limitu zwrotu kosztów procesu. W ocenie Rzecznika potrzeba ochrony strony przegrywającej spór sądowy ze stroną osobiście działającą w procesie nie stwarza konieczności określenia granic zwrotu kosztów procesu na tak sztywnym poziomie. W systemie procesowego prawa cywilnego istnieją instrumenty prawne, które pozwalają na nieobciążanie strony przegrywającej obowiązkiem pełnego zwrotu kosztów procesu na rzecz wygrywającego.
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego art. 98 § 2 zdanie drugie k.p.c. przez określone w nim zasady refundacji kosztów podróży nie tworzy nadmiernych barier ekonomicznych prawa do sądu. Po pierwsze, przepis ten realizuje zasadę refundacji celowych i koniecznych kosztów podróży stronie wygrywającej postępowanie, choć nie zawsze w pełnej wysokości. W swoim ogólnym zarysie potwierdza więc zasadę odpowiedzialności za wynik procesu, która jest elementem sprawiedliwego postępowania sądowego w rozumieniu Konstytucji.
Po drugie, art. 98 § 2 zdanie drugie k.p.c. nie zawiera w sobie mechanizmu, który z założenia będzie powodował rezygnację przez osobę zainteresowaną z dochodzenia swoich praw na drodze sądowej. Najczęściej regulacje dotyczące kosztów przejazdu do sądu będą w ogóle dla tej decyzji irrelewantne, bo w danym postępowaniu nie będą miały zastosowania albo będą ekonomicznie obojętne. Inaczej może być tylko wówczas, gdy właściwy sąd będzie znacznie oddalony od miejsca zamieszkania strony, sprawa będzie wielowątkowa i wymagająca rozległego postępowania dowodowego, a równocześnie będzie dotyczyła materii, w której obowiązują stosunkowo niskie stawki urzędowe. W tego typu sytuacjach spodziewane wydatki na koszty podróży będą jednak tylko jednym z kilku czynników odstraszających od wstąpienia na drogę sądową i to raczej tym mniej istotnym, ważniejszy jest spodziewany wynik postępowania. Jeżeli sprawa jest dla zainteresowanego obiektywnie mało istotna, a jej rozstrzyganie na drodze sądowej uciążliwe, rezygnacja z dochodzenia roszczenia przed sądem albo dążenie do jej najszybszego zakończenia jest zachowaniem obiektywnie uzasadnionym. W tym sensie zaskarżony przepis realizuje cele wychowawcze, założone przez ustawodawcę, prowadzi do promocji właściwych postaw społecznych i rozważnego korzystania z prawa do sądu.