Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw.

Rzecznik Praw Obywatelskich z satysfakcją przyjął zmianę dotychczasowego stanowiska resortu sprawiedliwości co do zasadności zdefiniowania opieki (czy też pieczy) naprzemiennej i wprowadzenia jej do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO). Wydaje się jednak, że proponowane uzupełnienie przepisów Kodeksu powinno być bardziej jednoznaczne, a w stosownych przepisach powinien pojawić się zwrot „opieka naprzemienna” bądź „piecza naprzemienna”. W związku z tym warto rozważyć zmianę projektowanej treści art. 58 § 1aa zd. 1 KRO, bowiem obecnie użyte słowo „powierzyć” nie jest spójne z planowaną treścią art. 107 § 2a KRO ani z opisywaną sytuacją, w której oboje rodziców dysponuje władzą rodzicielską.

Zasadnicze wątpliwości Rzecznika budzi proponowana treść nowego § 4 art. 133 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Wygaśnięcie z mocy prawa świadczeń alimentacyjnych wynikających z orzeczenia sądu lub ugody zawartej przed sądem lub mediatorem nie uwzględnia specyficznej sytuacji osób z niepełnosprawnościami, które – pomimo osiągnięcia pełnoletności czy wprowadzanego w projektowanym art. 133 § 4 wieku 25 lat – bardzo często mogą nie osiągnąć zdolności do samodzielnego utrzymania się aż do końca życia. Obecnie obowiązujące rozwiązanie legislacyjne, nieokreślające konkretnego wieku, od którego świadczenia alimentacyjne przestają być należne, a wiążące wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego z uzyskaniem tej możliwości, jest – zdaniem Rzecznika – lepsze i nie powinno być zmieniane.

Rzecznik pozytywnie ocenił projektowaną zmianę art. 59 Kodeksu postępowania cywilnego, dotyczącą zawiadamiania prokuratora o każdej sprawie dotyczącej dziecka, którego dobro jest zagrożone, a także regulacje dotyczące wysłuchania dziecka, planowane w art. 2161 § 3 Kodeksu. Jednak w ocenie Rzecznika, aby wysłuchania dziecka w toku postępowania cywilnego mogły być jednolicie stosowane przez sądy powszechne na terenie całego kraju, wskazane byłoby określenie, w formie np. rozporządzenia, ramowych warunków, jakim musi odpowiadać wysłuchanie.

Projekt wprowadza nowy typ postępowania w sprawach rodzinnych: rodzinne postępowanie informacyjne. Co do zasady wydaje się, że jest to krok w dobrym kierunku, ponieważ stanowi próbę upowszechnienia mediacji w takich sprawach. W tym kontekście Rzecznik pozytywnie ocenił też zmianę w ustawie o kosztach sądowych, zwalniającą strony od ponoszenia kosztów postępowania informacyjnego i przejęcie kosztów mediacji przez Skarb Państwa.

Uzasadnione wydaje się projektowane rozwiązanie, polegające na wyłączeniu stosowania rodzinnego postępowania informacyjnego w przypadku rodzin, w których pojawił się zarzut przemocy i zachowań przestępczych na szkodę drugiego małżonka czy dziecka. Wątpliwości Rzecznika budzi jednak obowiązek poddania się temu postępowaniu, gdy toczy się postępowanie w sprawie stosowania przemocy w rodzinie, chociaż nie zostały jeszcze przedstawione zarzuty konkretnej osobie. Co do szczegółów projektowanej procedury, to wydaje się, że wymagają one gruntownego przemyślenia, tak aby uniknąć niebezpieczeństwa przedłużania postępowania we wcześniej wszczętych sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej, kontaktów bądź alimentów.

Rzecznik ma też istotne wątpliwości co do projektu skreślenia zdania drugiego w § 1 art. 440 Kodeksu postępowania cywilnego. Projektowana zmiana umożliwi zawieszanie postępowania rozwodowego więcej niż raz, jeśli tylko sąd dojdzie do wniosku, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego. W praktyce może to jednak prowadzić do przedłużania postępowań rozwodowych, co nie jest w interesie ani stron, ani ich małoletnich dzieci – a zwiększenie sprawności postępowań o rozwód i separację jest jednym z deklarowanych celów projektu ustawy.

Zastrzeżenia Rzecznika wzbudza również projektowane rozwiązanie, polegające na rezygnacji ze względnego obowiązku przeprowadzania rozprawy w przedmiocie zabezpieczenia w sprawach dotyczących pieczy nad małoletnimi dziećmi i kontaktów z dzieckiem. Oznacza to, że złożony przez jedną stronę czy uczestnika wniosek o zabezpieczenie będzie rozpoznany na posiedzeniu niejawnym. Druga strona czy uczestnik postępowania nie będą mieli więc praktycznej możliwości przedstawienia swoich argumentów, zaś zmiana takiego zabezpieczenia będzie bardzo trudna dowodowo. Takie rozwiązanie, w opinii Rzecznika, spowoduje „wyścig” wniosków o zabezpieczenie, bowiem ten z rodziców czy opiekunów, który pierwszy złoży wniosek o zabezpieczenie, będzie „na wygranej pozycji” w stosunku do drugiego, który nie będzie miał możliwości przedstawienia swego stanowiska i odniesienia się do wniosku.

Projekt przewiduje także nową instytucję prawną, tzw. natychmiastowe świadczenie alimentacyjne, które byłoby orzekane w nowym typie postępowania – w postępowaniu nakazowym alimentacyjnym. Co do zasady, próba uproszczenia i przyspieszenia orzekania w sprawach o alimenty pozostaje w zgodzie z postulatami zgłaszanymi w wystąpieniach Rzecznika.

 

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w piśmie z 3 sierpnia 2022 r. poinformował, iż informuję, że w związku z trwającymi pracami nad Projektem ustawy o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz innych ustaw planowane jest doprecyzowanie treści art. 58 i 107 poprzez wskazanie, że „sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom oraz określić, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach (piecza naprzemienna).” Wydaje się, że zaproponowane w projekcie doprecyzowanie tej formy sprawowania pieczy nad dzieckiem i wyraźne wskazanie, że jest to możliwość zamieszkania dziecka z każdym z rodziców w powtarzających się okresach, przyczyni się do wygaszenia czy złagodzenia konfliktowych sytuacji związanych z pieczą nad dzieckiem przez rodziców żyjących oddzielnie. Jednocześnie sąd znajduje wyraźną podstawę do wydania orzeczenia dotyczącego naprzemiennego sprawowania pieczy, co uczyni również niezasadnymi podnoszone często zarzuty o dyskryminacji przez sąd jednego z rodziców. Tak ukształtowany przepis, obok jego treści wskazującej na priorytet wspólnego wykonywania władzy nad dzieckiem, wskazuje również na pieczę naprzemienną jako preferowaną formę sprawowania jej nad dzieckiem po rozstaniu rodziców. W ocenie Ministerstwa Sprawiedliwości takie rozwiązanie stanie się wyraźniejszą podstawą materialnoprawną orzekania pieczy naprzemiennej nad dzieckiem i przyczyni się do jej upowszechniania.