Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie odpowiedzialności karnej za zniesławienie.

Od wielu lat toczy się w Polsce debata publiczna dotycząca przestępstwa zniesławienia zawartego w art. 212 ustawy z 6 czerwca 1997 roku Kodeksu karnego. Przede wszystkim wskazuje się negatywne jego skutki dla wolności słowa, ze szczególnym uwzględnieniem dziennikarzy. Rzecznik zwraca uwagę, że utrzymywanie sankcji karnych za zniesławienie w obecnym kształcie wpływa na prowadzenie debaty publicznej i nie uwzględnia szczególnej roli, jaką pełnią media w państwie demokratycznym. Zdaniem Rzecznika nie każde naruszenie czci jest działaniem niedozwolonym. Taka sytuacja ma miejsce, gdy środki masowego przekazu rozpowszechniają informacje lub wypowiedzi krytyczne, które co prawda ingerują w cudze dobra osobiste, lecz służą interesowi publicznemu. W takich przypadkach dziennikarz nie powinien podlegać przepisom art. 212, lecz odpowiadać przed sądem cywilnym w sprawie o ochronę dóbr osobistych. Działania na rzecz zniesienia odpowiedzialności karnej za zniesławienie podejmowały m.in. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, Izba Wydawców Prasy, a także Helsińska Fundacja Praw Człowieka. W kampanii społecznej „Wykreśl 212” udało się pozyskać poparcie przedstawicieli różnych opcji politycznych. Kluczowe znaczenie dla debaty miało orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, który uznał, że art. 212 k.k. jest zgodny z Konstytucją i nie stanowi ograniczenia wolności środków masowego przekazu i wolności słowa. Jednocześnie jednak podkreślił, że ochrona cywilnoprawna w obowiązującym kształcie jest niewystarczająca i konieczne jest stosowanie ochrony prawnokarnej. Na temat dopuszczalności wprowadzenia sankcji karnych za zniesławienie wypowiadał się też Europejski Trybunał Praw Człowieka. Nie kwestionował przy tym obowiązywania art. 212 k.k., a jedynie wskazał, że przy ocenie proporcjonalności ingerencji konieczne jest uwzględnienie charakteru i surowości wymierzonej kary. Zdaniem ETPC surowa kara może skutkować rodzajem cenzury i powstrzymać dziennikarzy przed udziałem w życiu publicznym. Należy więc wykazać powściągliwość w stosowaniu środków o charakterze karnym, jeśli dostępne są inne środki reakcji na ataki lub krytykę ze strony mediów lub opozycji, i muszą być one proporcjonalne do poczynionej szkody. W 2009 r. z art. 212 § 1 k.k. wyeliminowana została kara pozbawienia wolności. Sankcję tę pozostawiono natomiast w przypadku art. 212 § 2 k.k., czyli w odniesieniu do popełnienia czynu za pomocą środków masowego komunikowania się, ale ograniczono jej wymiar do jednego roku. Zaniepokojenie Rzecznika budzi pozostawienie zagrożenia karą pozbawienia wolności w odniesieniu do przestępstwa zniesławienia oraz niewystarczające ograniczenia stosowania sankcji karnych na rzecz środków cywilnoprawnych. Rzecznik proponuje rozważenie możliwości wprowadzenia takich zmian legislacyjnych, które doprowadziłyby do uproszczenia procedury dochodzenia roszczeń na drodze cywilnoprawnej, przy jednoczesnym pozostawieniu możliwości zastosowania sankcji karnych do tych przypadków, w których sankcje cywilnoprawne mogą okazać się niewystarczające. Umożliwiłoby to ochronę konstytucyjnego prawa do ochrony czci, reputacji, godności osobistej i dobrego imienia. Przede wszystkim należy obniżyć koszty powództwa o ochronę dóbr osobistych. Wysokość roszczenia wpływa na wysokość opłaty w zakresie pozwu cywilnoprawnego i nie jest ona rekompensowana przez system zwolnień z kosztów sądowych, gdyż jest on zarezerwowany dla najuboższych. Art. 212 k.k. jest często wykorzystywany jako metoda identyfikacji sprawcy zniesławienia dokonanego za pomocą Internetu. W takiej sytuacji popularną metodą jest składanie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa i zaangażowanie policji lub prokuratury do identyfikacji sprawcy. Podobna praktyka nie jest możliwa w przypadku wystąpienia z powództwem cywilnym. Rzecznik proponuje możliwość składania tzw. ślepego pozwu, który przerzucałby na sąd konieczność ustalenia, kto był sprawcą czynu. Ponadto art. 212 jest wykorzystywany w sprawach tzw. mowy nienawiści, która odnosi się do grupy społecznej. Przy postępowaniach cywilnoprawnych należy zaś wskazać konkretną osobę, której dobra osobiste zostały naruszone, dlatego Rzecznik opowiada się za rozszerzeniem granic odpowiedzialności na gruncie art. 256 i 257 k.k. W ocenie Rzecznika warto również zwrócić uwagę na postulaty zniesienia art. 212 k.k., przy jednoczesnym pozostawieniu odpowiedzialności karnej za oszczerstwo, które było uregulowane w Kodeksie karnym z 1969 r. i polegało na celowym, złośliwym rozpowszechnianiu zarzutów wobec osoby, grupy osób lub instytucji. Powyższy kierunek może być szczególnie użyteczny w kontekście działalności dziennikarskiej. Jeśli intencją dziennikarską staje się rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji i towarzyszy temu wyraźny zamiar umyślny (związany np. z działalnością polityczną), to powstaje pytanie czy w Kodeksie karnym nie powinien zostać uregulowany wyjątkowy i nadzwyczajny mechanizm reagowania na takie sytuacje, kiedy proces cywilny w żadnym wypadku nie byłby wystarczający. Warto jednak pamiętać o odpowiednim ukształtowaniu sankcji, bez stosowania kary pozbawienia wolności. Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o zajęcie stanowiska w przedstawionej sprawie.