Biuletyn Informacji Publicznej RPO

- Wszyscy więźniowie traktowani będą z szacunkiem wynikającym z ich przyrodzonej godności i wartości jako istot ludzkich. Wobec żadnej osoby uwięzionej nie będą stosowane tortury ani też inne okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie i wszyscy więźniowie będą przed nimi chronieni. Żadne okoliczności nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Przez cały czas zapewnione będzie bezpieczeństwo więźniów – to jedna z naczelnych zasad, zawartych w tzw. Regułach Mandeli (Wzorcowych Regułach Minimalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących Postępowania z Więźniami).

Międzynarodowy Dzień Praw Więźniów, obchodzony 18 lipca – w dniu urodzin Nelsona Mandeli, stanowi doskonałą okazję do podnoszenia społecznej świadomości na temat praw przysługujących osobom pozbawionym wolności jak również szerzenia idei prewencji tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania oraz poszanowania praw człowieka.

Rzecznik Praw Obywatelskich pełniący od 2008 r. funkcję Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, nieustannie monitoruje sytuację osób przebywających w jednostkach penitencjarnych w kontekście: przestrzegania ich praw, realizacji gwarancji antytorturowych jak również warunków materialnych osadzenia. Są to elementy kluczowe dla efektywnego przebiegu procesu resocjalizacji – który stanowi wyzwanie zarówno dla osoby pozbawionej wolności jak i funkcjonariuszy Służby Więziennej. Jedynie zapewnienie godnych warunków odbywania kary, przez co należy rozumieć m.in.: zakaz stosowania przemocy fizycznej oraz werbalnej, zapewnienie opieki medycznej oraz prawnej, zapewnienie kontaktu ze światem zewnętrznym, poszanowanie intymności przy wykonywaniu czynności higienicznych czy odpowiednich warunków materialnych osadzenia, może przyczynić się do powodzenia tego procesu.

Chociaż przez lata, udało się wprowadzić wiele jakże potrzebnych zmian, wcielić w życie liczne standardy międzynarodowe, których celem jest polepszanie warunków odbywania kary pozbawienia wolności oraz pełne poszanowanie godności osadzonych, nadal funkcjonują obszary wymagające gruntownych zmian, zwłaszcza o charakterze legislacyjnym.

Szczególną uwagę zwrócić należy na ciągle nierozwiązany problem zbyt małej przestrzeni przypadającej na jednego osadzonego. Krajowy Mechanizm od lat apeluje o wprowadzenie stosownych zmian legislacyjnych, bowiem polskie przepisy zapewniające więźniowi minimum 3 m2 (w szczególnych okolicznościach limit ten może być mniejszy) powierzchni mieszkalnej w celi, stoją w sprzeczności ze standardami międzynarodowymi. Wskazany metraż jest także jednym z najniższych pośród państw europejskich. W niektórych jednostkach penitencjarnych nadal funkcjonują cele wieloosobowe, których pojemność przekracza 10 miejsc. Zbyt mały metraż oraz przepełnienie w celi nie tylko utrudnia lub uniemożliwia zachowanie intymności, ale może także mieć negatywny wpływ na prowadzenie oddziaływań terapeutycznych oraz pogłębiać zaburzenia psychiczne osadzonych.

Podkreślenia wymaga także wspomniany powyżej problem, zapewnienia właściwej opieki psychologicznej osadzonym. W ocenie KMPT wprowadzony limit jednego psychologa na 200 osadzonych, jest zbyt mały. Aby oddziaływania psychologiczne były efektywne, a każdy osadzony potrzebujący pomocy specjalisty ją otrzymał, bezwzględnie należy zwiększyć liczbę psychologów zatrudnionych w jednostkach penitencjarnych.

Służba Więzienna nadal nie wprowadziła jednolitej procedury dotyczącej wykrywania oraz dokumentowania przypadków stosowania tortur oraz przemocy fizycznej wobec osadzonych. Nie wszyscy więźniowie poddawani są także przy przyjęciu wstępnym badaniom lekarskim, które mogą być jedną z nielicznych okazji dla pozbawionego wolności do przekazania informacji o staniu się ofiarą tortur lub przemocy fizycznej ze strony funkcjonariuszy. Wstępne badania medyczne chronią także samych funkcjonariuszy przed fałszywymi zarzutami o stosowanie przemocy w danej jednostce penitencjarnej.  KMPT rekomenduje w tym przypadku  postępowanie zgodne z Protokołem stambulskim, czyli Podręcznikiem skutecznego badania i dokumentowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, będącym oficjalnym dokumentem ONZ.

Potencjalnie poniżającą czynnością dla osadzonych może także stać się procedura przeprowadzania kontroli osobistej, zwłaszcza jeżeli jest ona wykonywana przez osoby nieprzeszkolone lub jest nadużywana i stosowana bezpodstawnie. Z tego względu każdorazowo decyzja o poddaniu więźnia kontroli osobistej powinna podlegać kontroli sądowej.

Szczególną grupę osadzonych, stanowią osoby chore somatycznie, które ze względu na swoją niesamodzielność oraz stan zdrowia narażone są na stanie się ofiarą tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania. Wprowadzone w 2015 r. zmiany legislacyjne umożliwiły przyjmowanie do jednostek penitencjarnych osoby wymagające natychmiastowego leczenia szpitalnego ze względu na bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia lub kobiety od 28. tygodnia ciąży. Należy zaznaczyć, że w polskim systemie penitencjarnym funkcjonuje tylko jeden oddział dla osób chorych somatycznie. Pozostali osadzeni przebywający w warunkach niedostosowanych do ich potrzeb, uzależnieni są od pomocy współosadzonych w realizacji podstawowych czynności dnia codziennego. 

Poszanowanie godności osadzonych oraz respektowanie przysługujących im praw stanowi obowiązek, a zarazem wyzwanie zwłaszcza dla funkcjonariuszy Służby Więziennej. Funkcjonariusze powinni regularnie przechodzić szkolenia z zakresu poszanowania praw człowieka oraz zapobiegania przemocy, w tym torturom. Na przełożonych zaś spoczywa obowiązek budowania odpowiedniej kultury organizacyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem braku tolerancji dla stosowania przemocy wobec osadzonych oraz wszelkich form mogących poniżyć osoby pozbawione wolności. Bowiem jak wskazał Nelson Mandela – naród nie powinien być osądzany przez to, jak traktuje swoich najwyższych obywateli, ale najniższych.